Maarifləndirmə

  RƏQƏMSALLAŞMA NƏDİR?

  Müasir dünyanın siması bildiyimiz kimi hər gün dəyişir: əgər son iki əsr sənayenin sürətli inkişafı mərhələsinə çevrilibsə, 21-ci əsr informasiya texnologiyalarının və rəqəmsallaşmanın çiçəklənmə dövrüdür.

  Rəqəmsallaşma həyatın müxtəlif sahələrində: sənaye, iqtisadiyyat, təhsil, mədəniyyət, xidmət və s. rəqəmsal texnologiyaların geniş tətbiqidir. Bu, şirkətin və ya bütöv bir iqtisadi sənayenin informasiya texnologiyalarına əsaslanan yeni biznes proses modellərinə və istehsal alətlərinə keçidini nəzərdə tutur.

  Rəqəmsallaşma fenomeni dünyanın əksər ölkələrində informasiya texnologiyaları, mikroelektronika və rabitənin sürətli inkişafı ilə əlaqədardır. Rəqəmsallaşma planeti və hətta onun hüdudlarından kənarda kosmosu hər gün getdikcə daha çox ram edən qlobal prosesdir.

  Müasir reallıqlarda rəqəmsallaşma prosesinin əsasını internet təşkil edir. Qlobal internetə məlumat ötürülməsi giriş cihazları - müxtəlif qadcetlər vasitəsilə həyata keçirilir. Rəqəmsal texnologiyalar insanları hər tərəfdən əhatə edir: onlar hər bir müasir evdə, müəssisədə, müəssisədə, fabrikdə, xəstəxanada, məktəbdə, universitetdə var. Onlar genişləndirilmiş və virtual reallıq, maşın öyrənməsi, robototexnika, 3D çap, süni intellekt, səhiyyə, elmi tədqiqatlar və kənd təsərrüfatı yaratmaq üçün istifadə olunur.        

  Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, rəqəmsal texnologiyalar hər il eksponent olaraq inkişaf edəcək (və artıq inkişaf edəcək).

  Cəmiyyətin həyatındakı bu dəyişikliklər rəqəmsallaşma prosesinin dünyanı nə qədər əhatə etdiyini təsəvvür etməyə kömək edir. Gəlin onun cəmiyyətin ən mühüm sahələrinə başqa necə təsir etdiyini nəzərdən keçirək.

  Təhsildə rəqəmsallaşma

  Bir çox təhsil müəssisələri tədris prosesini daha aydın, şəffaf və səmərəli etmək üçün rəqəmsal texnologiyalara müraciət edirlər. Təhsil sisteminin rəqəmsal transformasiyası, ilk növbədə, məktəblərin və ali təhsil müəssisələrinin hər kəs üçün təhsil və tədris materiallarının əlçatanlığını artırmaq üçün nəzərdə tutulmuş müasir rəqəmsal texnologiyalarla təchiz edilməsini nəzərdə tutur. Həmçinin, ola bilsin ki, gələcəkdə tələbələr, istəsələr, evdən çıxmadan bilik əldə edə biləcəkləri zaman onlayn təhsilə önəm veriləcək. Təhsildə rəqəmsallaşmaya keçid – təhsilin elektron sistemə keçirilməsidir.

   Bütün təlim materialları (dərsliklər, məşq kitabları), həmçinin jurnallar və gündəliklər onlayn olacaq. Adi dəftərlər əvəzinə tapşırıqlar tələbələr tərəfindən kompüter və planşetlərdə yerinə yetiriləcək. Müəllim peşəsi asanlaşacaq: uşaqlar biliyin necə öyrənildiyini yoxlayacaq təlim proqramlarına uyğun olaraq materialı özləri öyrənəcəklər.

  Təhsilin rəqəmsallaşdırılmasının üstünlükləri:

 şagirdlərə kiçik yaşlardan müstəqil olmağı öyrətmək;

 sənədləşmənin aradan qaldırılması: tələbələrin daim çoxlu dəftər və dərslik, müəllimlərin isə hər cür dərslik daşıması lazım deyil: bir planşet kiloqram tullantı kağızı əvəz edəcək;

 qənaət-ofis ləvazimatlarının dəyərinin azaldılması, dərsliklərin/noutbukların elektron versiyalarının istifadəsi daha az xərc tələb edir;

 ucqar yaşayış məntəqələrində yaşayan insanlar üçün daha yüksək bilik əlçatanlığı.

  İnformasiya sistemlərinin rəqəmsallaşdırılması

   İnformasiya sistemlərinin rəqəmsallaşdırılmasının mənası ondan ibarətdir ki, müasir insan sistemdə insan faktorunu gərginləşdirməyə və mübarizə aparmağa məcbur deyil. Sənədləri Dövlət Xidmətləri tətbiqi vasitəsilə etmək olar, çatdırılma xidməti adətən pizza sifariş etdiyiniz yeri xatırlayır və tibbi kart artıq ofislər arasında itməyəcək.
         İstənilən rəqəmsallaşma məlumatların aşkarlanması və toplanması ilə başlayır. Sistemin düzgün işləməsi üçün mümkün qədər çox məlumat toplamaq lazımdır. Xüsusi proqram alınan məlumatları təhlil edir və ən yaxşı nəticəni verir. İnformasiya sistemləri yalnız faktiki məlumatlarla işləyə bilər və ya süni intellektdən istifadə edərək fərziyyələr irəli sürə bilər.

   İqtisadiyyatda rəqəmsallaşma

   Azərbaycanda və dünyada rəqəmsallaşmanın aktiv şəkildə baş verdiyi əsas sahə iqtisadiyyatdır. İqtisadi inkişaf 3 mərhələdən ibarətdir:

  Aqrar

  Sənaye

  Post-sənaye

  Bu gün inkişafda yeni bir mərhələ haqqında danışa bilərik -rəqəmsal iqtisadiyyat.

  Rəqəmsal iqtisadiyyat (həmçinin veb, elektron və rəqəmsal) məlumatların əsas hissəsinin rəqəmsal şəkildə işləndiyi iqtisadi fəaliyyət xəttidir.

  Onun təzahürləri onlayn xidmətlər, onlayn ticarət, elektron ödənişlər, onlayn reklam, elektron sənəd dövriyyəsi, nağdsız ödənişlər və s. Bu format sizə xidmət və məhsullara tez və asanlıqla daxil olmaq imkanı verir.

  Rəqəmsal iqtisadiyyatın xarakterik xüsusiyyəti vasitəçilərin rədd edilməsidir. Məsələn, insan evdə yemək sifariş edə bilər və bunun üçün mağazaya gedib satıcılarla əlaqə saxlamağa ehtiyac yoxdur. Dövlət Xidmətləri saytında siz vaxta qənaət etməklə tələb olunan xidmətləri sifariş edə və dərhal ödəniş edə bilərsiniz. Demək olar ki, istənilən məhsulu ixtisaslaşmış ticarət platformalarında onlayn almaq olar.

   İqtisadiyyatın rəqəmsallaşdırılmasının başqa bir faydası daha az xərcləmə qabiliyyətidir. İnternetdə mal alan istehlakçı satış nöqtəsindən daha az pul ödəyir.

   Sənayenin rəqəmsallaşması

Sənayedə şirkətlərin rəqəmsallaşması bir sıra prosesləri keyfiyyətcə yeni səviyyəyə çıxarmağa imkan verir, o cümlədən:

dizayn;

istehsal;

müəssisə rəhbərliyi.

Rəqəmsal alqoritmlər həm sadə təkrarlanan əməliyyatların icrasını, həm də mürəkkəb məsələlərin həllini öz üzərinə götürə bilər.

İstehsalın rəqəmsallaşdırılması

Texnologiyalar bir sıra vacib vəzifələri həll edərək müasir istehsalı tamamilə yenidən qurmağa imkan verir:

Sürətlənmiş məlumat emalı.

Müştəri təcrübəsinin təkmilləşdirilməsi.

Biznes proseslərinin çevikliyinin artırılması.

Ümümiyyətlə qeyd etmək olar ki, rəqəmsallaşma bir çox sahələri əhatə edir.

Rəqəmsallaşma bir sosial hadisə kimi 20-ci əsrin 60-70-ci illərində geniş vüsət aldı, üç əsas xüsusiyyətlə xarakterizə olunur:

Rəqəmsal iqtisadiyyat üçün təhsil və kadr hazırlığı sahəsində dövlət səviyyəsində aşağıdakı vəzifələr qoyulur:

rəqəmsal iqtisadiyyat üçün kadrların hazırlanması;

rəqəmsal iqtisadiyyatı səriştəli kadrlarla təmin etməli olan təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi;

rəqəmsal iqtisadiyyatın tələblərinə əsaslanmalı olan əmək bazarı;

Müasir təhsil sistemi kompüterləşmə və informasiyalaşdırmanın fəal mərhələsini keçmişdir. Bu proseslər keçidli idi, maliyyədən, universitetlərin inkişaf səviyyəsindən, professor-müəllim hazırlıq səviyyəsindən asılı idi və s. Özümüzü kortəbii şəkildə və infrastruktur dəyişikliklərindən asılı olmayaraq tapdığımız rəqəmsallaşma mərhələsi əvvəlki sosial dəyişikliklərin qısa nəticəsidir. Rəqəmsallaşma universitetə ​​hər bir tələbə tərəfindən öz gadgetında (smartfon, planşet) gətirilir, bunun üçün tətbiq proqramı tələb olunmur, əlavə resurslara ehtiyac yoxdur. Həddindən artıq istifadəsi və ekranda həddindən artıq asanlıq, maksimum məlumat ötürmə sürəti rəqəmsallaşdırmanın əsas komponentləridir.

  Bu gün rəqəmsal texnologiyalar qarşımızda geniş imkanlar açır və biz onların təhsildə böyük perspektivlərə malik olduğunu qəbul edirik. Müasir müəllimlər, paralel ənənəvi dərs öyrənilməsində əlavə öz dərslərinin keçirilməsi zamanı müxtəlif növ rəqəmsal öyrənmə texnologiyaları istifadə etməsinə müraciət edir: elektron dərsliklər, rəqəmsal təhsil resursları, internet texnologiyaları, kompüter test proqramları və s. Həmçinin distant təhsil, elektron təlim, kütləvi açıq onlayn kurslar, açıq təhsil resursları ilə müasir müəllimlər təlimlər keçirir. Bu səbəbdən gələcəyin peşəkərlarının rəqəmsal mədəniyyətini yaratmaq vacibdir, hansılar ki rəqəmsal iqtisadiyyatda hərəkətverici qüvvə hesab edilir.

  Belə ki, informasiya texnologiyaları həyatın bütün sahələrinə daxil olduğu üçün bu gün "Rəqəmsal mədəniyyət" həm texniki, həm də humanitar sahədə işləyən bütün mütəxəssislər üçün lazımdır. "Rəqəmsal mədəniyyət" - ən əsas müasir məlumat ötürmə texnologiyalarının bütün anlayışı, onların funksiyalarının işdə və ya gündəlik həyatda düzgün istifadəsidir. “Rəqəmsal mədəniyyət” sahəsində bacarıqlar əldə edən müasir mütəxəssis, müasir informasiya-rabitə və rəqəmsal texnologiyalar tərəfindən təklif edilən alətlərdən düzgün istifadə etməyi İT sahəsində ixtisaslaşmış olub-olmamasından asılı olmayaraq bilir.

Rəqəmsal təşkilatın meyarı- insanın iştirakı olmadan bir çox məsələlərin həllinin qəbulu. Süni intellektə, böyük verilənlərə və bizneslərin hazırda ehtiyac duyduğu meyarlara əsaslanan avtomatlaşdırılmış qərar sistemləri, məsələn, Çinin WeBank-da kredit vermək qərarı təxminən 10 saniyə çəkir və borcalanın bütün rəqəmsal izlərinin real vaxt rejimində təhlilinə əsaslanır, o cümlədən borcalanın xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla mövcud məbləğ avtomatik olaraq nəzərə alınır. Rəqəmsal platformada rəqəmsal izin (əməliyyat həcmi, ödəmə borcları, gəlir və s.) hər bir addımı varsa, kimin kredit üçün ofisə getməsi lazımdır. Bunun daha bir nəticəsi olaraq : rəqəmsal təşkilatda və rəqəmsal mədəniyyətdə hər kəsin fəaliyyəti və töhfəsi görünür. Rəqəmləşdirilmiş, şəffaf, obyektiv.

Buna görə də rəqəmsal transformasiya kontekstində insanların və kollektivlərin qarşılıqlı əlaqəsi üçün həm effektiv rəqəmsal sistemlərin və icmaların yaradılması, həm də mütəxəssislər və menecerlər arasında qarşılıqlı anlaşma, birgə fəaliyyətlərdə rəqəmsal sistemlərdən istifadəsində qarşılıqlı əlaqə baxımından yeni dəyərlər sistemini inkişaf etdirmək lazımdır.

“Erkən nikahın hansı zərərli nəticələr vardır?”

 Son günlərin əsas müzakirə mövzularından biri də erkən nikahlar və onların gələcəkdə yaradacağı faciələrdir. Əfsuslar olsun ki, hələ də bu faciələrə ciddi yanaşmayan ailələr var ki, illərdir davam edən bu dəhşətli “tendensiyanı” davam etdirməkdən çəkinmirlər. 
Erkən nikah yaşı 18-dən az olan və ya yeniyetmələrin nikaha daxil olmasıdır. 158 ölkənin qanunvericiliyinə əsasən nikaha daxil olma yaşı kimi 18 qəbul olunsa da, bu qanunlar əksər hallarda pozulur, çünki erkən nikahların tətbiqi ənənələr və sosial normalarla dəstəklənir. Erkən nikah öz-özlüyündə bir neçə problemi əks etdirir. Bunların sırasında ölkənin inkişaf səviyyəsi, onun sosial-iqtisadi vəziyyəti, təhsili, insan hüquqlarının inkişafı və s. durur.
  Dünyada hər gün 25 min, ildə isə 10 milyondan çox erkən nikah faktı baş verir. Hazırda erkən nikahlar daha çox Asiya və Afrika ölkələrində geniş yayılıb.
BMT-nin Əhali Fondunun (UNFPA) məlumatına görə, 2011-2020-ci illər arasında 140 milyondan çox erkən nikah hadisəsi baş verəcək. Hazırkı erkən nikah səviyyəsinin qorunması davam edərsə, 14.2 milyon qız hər il daha tez ailə quracaq, yəni hər gün 39 min nikah hadisəsi baş verəcək. Üstəlik, 18 yaşına çatmadan ailə quran 140 milyon qızdan 18,50 milyon nəfərinin yaşı 15-dən az olacaq [8].
  Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyinə görə, erkən nikah 18  yaşından kiçik oğlanların və qızların (məcburi) ailə qurması və birgə yaşamasıdır. "Uşaq hüquqları haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununa [6], həmçinin 1989-cu il tarixli "Uşaq hüquqları haqqında" Konvensiyaya [7] görə, tam fəaliyyət qabiliyyəti olmayan şəxslər uşaq hesab edilir. Belə olan halda uşaqların nikaha daxil olması insan hüquqlarının pozulması hesab olunur. BMT-nin Uşaq Fondunun təklifi ilə Azərbaycan qanunvericiliyində 2011-ci ildən qadınlar üçün nikah yaşı 17-dən 18-ə qaldırılıb. Ümumiyyətlə, 18 yaş uşaqların müdafiəsi baxımından 1989-cu il tarixli "Uşaq hüquqları haqqında" Konvensiyada müəyyənləşdirilmiş son həddir [7].
  Erkən nikah Azərbaycanın ailə genefonduna təsiri baxımından aktual problem kimi qalmaqdadır. Bunun qarşısını almaq üçün ilk növbədə rayon və kənd yerlərində, məktəblərdə ciddi maarifləndirmə işləri aparılmalıdır. Maarifləndirmə işləri yalnız uşaqlar və şagirdlər arasında aparılsa, bir o qədər də effektli olmayacaq. Çünki bu haqda məktəbliyə nə qədər yeni informasiya verilsə də, evdəki mühitdə yenə valideyndən asılı vəziyyətdə qalır. Ona görə də, maarifləndirmə işlərinə eyni zamanda müəllimlər, din xadimləri, bölgənin nüfuzlu adamları və valideynləri (xüsusilə ataları) cəlb etməli, bu haqda insanlara düzgün məlumatlar çatdırılmalıdır
  Erkən nikahın qanun pozuntusu olmaqla yanaşı, həm də insan psixologiyasına, xüsusilə də azyaşlı qızların sağlamlığına təhlükə yaradır və böyük fəsadlara yol açır.          
Cinayət Məcəlləsində  erkən nikahların qarşısını alan maddələr öz əksini tapmışdır ki, gənc qızların təhsildən yayındırılaraq və zorakılığa məruz qalaraq ərə verilməsinə yol verən şəxslər – istər valideynlər, istərsə də kəbin kəsən din xadimləri özlərində hüquqi məsuliyyət hiss etsinlər və buna yol verməsinlər.
  Həmçinin vətəndaş məsuliyyəti artırılmalı, erkən nikaha daxil olaraq zorakılığa məruz qalmış qızlara sosial-psixoloji reabilitasiya yardımı göstərilməli, erkən nikahın acı nəticələri və məişət zorakılığı haqqında məktəblərdə mütəmadi təlimlər keçirilməlidir.

Qohum nikahlarının fəsadları və mənfi nəticələri

 Qohum nikahların fəsadları barədə maarifləndirmə işlərinə baxmayaraq, ölkəmizdə  qohumlar arasında nikahların bağlanması hallarına tez-tez rast gəlinir.
Ekspertlərin fikrincə, xüsusilə də, kənd və rayonlarda qohum nikahlar çox qurulur və belə nikahlardan doğulan uşaqların xəstə olması riski çox yüksəkdir. Qohum nikahdan doğulan uşaqlar qohum olmayanların nikahından doğulan uşaqlarla müqayisədə daha çox xəstə olurlar. Qohum nikahların əsas fəsadı doğulan uşaqlarda genetik xəstəliklərin rastgəlmə tezliyinin daha çox müşahidə olunmasıdır. Qohumlar arasında bağlanmış nikah sonsuzluğun da səbəbi ola bilər, ya da dünyaya gələn uşaqlarda əzələ, sinir sistemi xəstəlikləri olur və ya bu uşaqlar anadangəlmə qüsurlarla da dünyaya gələ bilər.
  Belə bir araşdırma aparılmıdır ki, qohum nikahlardan sağlam uşaqlar doğula bilər, amma sonradan onlar ailə qurduqda müəyyən nisbətdə sonsuzluğun rast gəlinmə tezliyi daha yüksək olur. Yəni, birinci nəsildə yox, ikinci nəsildə bunun fəsadları üzə çıxa bilər. Ümumiyyətlə qohumların nikaha daxil olması tövsiyə edilmir.
Qohum nikahların azalması xəstə uşaqların doğulma riskini azaldır. Qohum olmayan cütlüklərdə daha sağlam uşaqlar dünyaya gəlir. Çünki burada genlərin yenilənməsi prosesi gedir. Eyni, yaxın genlər olan zaman bir xəstəlik varsa, bu, özünü tez bürüzə verir.
Qohum nikahları əsasən kənd yaşayış məntəqələrində baş verir. Buna səbəb  kəndlərdə əhalinin bu cür  nikahların mənfi təsirləri barədə daha az məlumata malik olmalarıdır. Rayon və kənd yerlərində qohum nikahlarının fəsadları ilə bağlı maarifləndirmə işlərinə ehtiyac vardır.
Bu səbəblərdən gənclər nikaha daxil olarkən qohum nikahlarının mənfi fəsadlarının nəzərə alınması çox vacibdir.